دوران اوج پزشکی ایران بین سده های چهارم تا نهم میلادی بود که در این دوران، افرادی مثل زکریای رازی و ابوعلی سینا می زیستند. یکی از دیدنی های پایتخت ایران که قادر است شما را با تاریخچه علم طب در کشورمان آشنا کند، موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران هست. با ما در این مقاله همراه باشید تا بدانید موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران کجاست و با ساعت کار موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران نیز آشنا شوید.
موزه علوم پزشکی در مساحت ۹۰۰۰ مترمربع و به دستور امیرکبیر ساخته شد. این موزه در تیر سال ۱۳۷۸ شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و به منظور ارائه کامل و جامع پیشینه طب قدیم و پزشکی نوین ایران و معرفی جایگاهش در جهان پزشکی، از سال ۱۳۸۰ شمسی فعالیتش را آغاز کرد. آثار و اشیای به نمایش درآمده در این موزه، یافته های ملموس دوره های پیش از تاریخ و ابزار و ادوات پزشکی در دوره معاصر را در بر می گیرند.
براساس مقاله موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران کجاست باید بدانید که این موزه از بخشهای متنوعی مثل انسان شناسی، طب سنتی، اسناد و کتب خطی پزشکی، گیاهان دارویی، تاریخ دامپزشکی، تاریخ دندانپزشکی، تاریخ چشم پزشکی، دواخانه نظامی، بخش اشیای امانی سازمان میراث فرهنگی، نمایشگاه موقت پروفسور یحیی عدل، نمایشگاه موقت دکتر محمد قریب، نمایشگاه موقت دکتر شمس شریعت تربقان، نمایشگاه موقت پروفسور مجید سمیعی شکل گرفته است.
براساس مقاله موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران کجاست باید بدانید که مومیای کردن در هزاره های پیشین بسیار رواج داشته و مصریان باستان بدلیل اعتقاد به روح این کار را انجام می دادند. مصریان باستان اعتقاد داشتند که روح بعد از مرگ انسان نیز در کالبد می ماند، اما ایرانیان باستان این کار را جایز نمی دانستند. در بعضی از نقاط ایران مومیایی های طبیعی کشف شده اند. مومیایی که مورد نظر ماست، مربوط به زنی ۶۵ ساله بوده که در حدود ۹۰۰ سال پیش می زیسته است. این مومیایی در اطراف یزد کشف شد.
پزشکی نوین، جراحی بدون تجهیزات و داروهای شیمیای را کاملا رد می کند. ولی، جراحی که با دقت و مهارتی عجیب توسط پزشکی در حدود ۵۰۰۰ سال پیش انجام گرفت، مثال نقضی برای این نظریه است. یکی از همین مثالهای نقض در شهر سوخته اتفاق افتاد؛ جراحی روی جمجمه دختری که مبتلا به هیدروسفالی (جمع شدن مایع درون جمجمه) بوده و حدود ۱۳ سال سن داشت. تحقیقاتی جدیدی که اخیرا روی این جمجمه صورت گرفته اند، نشان دهنده این هستند که جمجمه رو به بهبودی کامل قرار داشته و علت مرگ چیز دیگری بوده است.
انسانها همیشه در تلاش بوده اند که خود را از امراض حفظ کنند. در عصر جدید، بعضی از مردم هنوز به روشهای سنتی یعنی استفاده از طبیعت، گیاهان دارویی و تغییر سبک زندگی اعتقاد دارند. ایرانیان باستان بر این عقیده بودند که صحت و سلامتی اولویت اول زندگی بوده و در دعا و مناجات همیشه آرزوی سلامتی می کردند. طب قدیمی و سنتی ایران همیشه بر دو پایه استوار بود: اول، ذهن و اعتقاداتی که باید مثبت باشند و در این راه از ادعیه خواندن و تزکیه نفس استفاده می شد و دوم، استفاده از طب سنتی که در متون تاریخی هم بسیار اشاره شده و بعضی از آنها نسبت به درمانهای نوین بهتر هستند.
رشد و تکامل علم پزشکی در ایران به بعد از اسلام یعنی هم دوره محمد بن زکریای رازی بر می گردد. با مطالعه تاریخ علوم پزشکی متوجه این موضوع می شویم که مردم پارس علاوه بر بازگردانی متون از زبان یونانی و سریانی به فارسی، با استفاده از فکر و اندیشه، پیشرفت چشمگیری در علم پزشکی و دیگر علم های آن عصر داشتند. از مهمترین آثار محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی بوده که در اواخر قرن سوم و اویل قرن چهارم نوشته شد. بجز این کتاب فاخر، کتابهای مشهور دیگری هم هستند که یکی از این کتابها، المنصوری یا طب المنصوری بوده و تقریبا مفصل ترین کتاب پزشکی در عصر خود بوده است. این کتاب به نسبت کتاب الحاوی کم حجم تر بوده و جز ۱۰ کتاب برتر موزه علوم پزشکی هست.
از بخشهای ممتاز این موزه، می توان به اسناد پزشکی و نسخه های قدیمی موجود در این مکان جذاب اشاره داشت که اغلب مربوط به روزگاران معاصر می شوند. از اسناد مربوطه می توان به برخی سندها اشاره داشت که شامل هشدارهای سلامت، سندهای پزشکی مربوط به اداره صحیه عمومی هستند. مهمترین و ویژه ترین غرفه این بخش، به میرزا ارسطو خان که در سالهای ۱۹۱۵تا ۱۹۱۹ در دارالفنون تحصیل می کرد، مربوط می شود.
بخش چشم پزشکی این موزه اختصاص دارد به محمد قلی شمس که پایه گذار علم نوین چشم پزشکی در ایران است. پروفسور شمس در سال ۱۲۸۳ هجری شمسی در تهران بدنیا آمد و بعد از پایان تحصیلات در فرانسه، به اولین کاری که دست زد، ساخت و تشکیل بخش چشم پزشکی ارتش در تهران بود. پروفسور شمس کارهای ویژه و بسیار ارزشمندی را انجام داد از جمله، ریشه کنی بیماری تراخم در جنوب. از دیگر فعالیتهای ارزشمند پروفسور شمس که باید به آن اشاره داشت، احداث بیمارستان فارابی و تاسیس مجله چشم پزشکی ایران در سال ۱۳۴۷، احداث انجمن چشم پزشکی در سال ۱۳۲۶، پیوند صلبیه و همچنین پیوند صلبیه همراه قرنیه در سال ۱۳۱۴، اولین پیوند قرنیه در ایران در سال ۱۳۱۳ هستند. پروفسور شمس در سن ۹۲ سالگی دیده از جهان فرو بست.
در عصر هخامنشیان و مادها، روحانیون جایگاه ویژه ای در بین مردم داشتند و علم دامپزشکی را فقط آنها فرا می گرفتند، زیرا این علوم جز دین بودند. در قدیم الایام، بیماری سیاه زخم، آنرژین شدید، کرمهای روده ای، طاعون گاوی، تورم حاد گوش میانی، و انواع و اقسام بیماری های دیگری که در آن زمان باعث بیماری حیوانات و مرگ و میر آنها می شدند را همراه با بهترین اعمال دامپزشکی که شامل شکسته بندی دست و پای دام، خون گیری از دام، جراحی و بیرون آوردن دمل و تومورها، داغ کردن، تراش دادن سم احشام، بست درست نعل اسب و اصلاح و درست کردن دست و پای احشام می شدند، انجام می دادند. اگر با عدم مهارت، عدم وجود دانش کافی و قصور در کار باعث مرگ یا معلول کردن آن حیوان می شدند، باید غرامتش را پرداخت می کردند.
اسب از دیرباز تا به حال، بسیار برای انسان کارآمد و اساسی بود و همین امر، باعث توجه به مسائل مهمی راجع به آن می شود از جمله، آموزش و تربیت اصولی اسب، شناخت اندام و حالتهای فیزیکی بدن اسب، تخمین سن اسب از روی دندانها و همچنین رنگ اسبها. از ویژه ترین سندهایی که از دیرباز مانده و در غرفه دامپزشکی می درخشد، نقاشی آناتومی بدن اسبی بوده که حدودا ۵۰۰ سال سال پیش ترسیم شده است. این تصویر که در ساعت کار موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران می توانید آن را ببینید، اگرچه از نظر علم دامپزشکی مردود است، ولی از نظر هنری، فرهنگی و تاریخی بسیار ارزشمند هست.
غرفه ای از موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران، مربوط است به دندانپزشکی که ادوات و وسایل کار طبیبانی از جمله دکتر مصفا، دکتر اخلاقی، دکتر یزدی، دکتر طاهرزاده، دکتر مصفا، دکتر نواب و دکتر صدرعاملی در آن دیده می شوند. تاریخچه دندانپزشکی در ایران به گذشته های خیلی دور برمی گردد، زمانیکه ابزار دندانپزشکی بسیار محدود و ساده بودند. این علم تقریبا از قرن سیزدهم هجری خورشیدی پیشرفت قابل توجهی داشت و به این صورتیکه امروزه شاهد آن هستیم، درآمد. دندانسازی و دندانپزشکی مثل طبابت و داروسازی دارای هیچ قانون خاصی نبوده و این وضع تا سال ۱۲۹۰ هجری خورشیدی به همین منوال بوده است. این وضع و حال به این صورت بود که برای بیمارهای اشراف و افراد ثروتمند از دندانپزشکان خارجی استفاده می کردند و برای درمان بیماری قشر ضعیف از روشهای بسیار معمولی و پر درد بهره می بردند.
این کار توسط سلمانی ها، شاگرد زرگرها و عطارها صورت می گرفت. این وضع تا سال ۱۲۹۰هجری خورشیدی به همین منوال بود تا اینکه وزارت معارف کسانی را که مشغول این کار بودند، ملزم به تحصیل و گرفتن مدرک و مجوز رسمی و حرفه ای دندانسازی و دندانپزشکی کرد. برای آموزش و تربیت اصولی حرفه دندانپزشکی در سال ۱۲۹۷ تعدادی از طبیبان اروپایی از جمله دکتر استپانیان ترکیه ای و همچنین دکتر میلچارسکی لهستانی به استخدام اداره صحیه درآمدند و همزمان با احداث مدرسه طب دارالفنون، مدرسان مدرسه طب ملزم به تدریس نکات و تذکرات در مورد بیمارهای دهان و همچنین دندان شدند. دکتر لقمان الدوله ادهم، رئیس مدرسه طب در آن زمان دکتر محسن سیاح را مسئول و مامور آموزش این مسائل کرد.
یکی از داروخانه های ایران که به وسیله هادی خان، سرتیپ وقت به منظور استفاده و بهره گیری در زمینه های جنگی ساخته شد، داروخانه نظامی بود که طبق اسناد بدست آمده تمامی ملزومات موجود در آن به صورت مستقیم و غیر مستقیم از اتریش خریداری شده بودند. بعد از فوت سرتیپ هادی خان، پسرخواهرش مسئولیت تمام داروخانه را برعهده گرفت. بعد از مدتی در سال ۱۳۱۹ که مصادف بود با فوت عبدالحسین خان، پسرش دکتر امیر هوشنگ نظامی که یکی از حاذق ترین پزشکان داروسازی و استاد دانشکده پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران بود، مسئولیت مهم داروخانه نظامی را برعهده گرفت.
دکتر امیر هوشنگ نظامی داروخانه نظامی را در سال ۱۳۶۷ تعطیل کرد و بعد از فوت این طبیب برجسته و ارزشمند ایران در سال ۱۳۷۱ به دانشکده داروسازی دانشگاه تهران انتقال داده شد. با پیگیری های خانم دکتر زرین دخت شرقی در سال ۱۳۸۱ هجری خورشیدی داروخانه نظامی با همه ادوات و سندهای بجای مانده به موزه تاریخ علوم پزشکی هدیه داده شد. در سال ۱۳۸۲ با کمک و هزینه خانم دکتر زرین دخت شرقی و همکاری مسئولان موزه و همچنین با استفاده از عکسهای قدیمی این موزه کاملا بازسازی و در تاریخ دوازدهم شهریور همان سال مورد بازدید عموم قرار گرفت.
از جمله ادوات و تجهیزاتی که در موزه برای بازدید عموم قرار گرفته، می توان به دستگاه حب بر، دستگاه عصاره گیر، ترازوی مخصوص داروخانه، دستگاه شیشه پرکن، دستگاه شربت سازی، دستگاه صافی، همزن مخصوص، هاون چینی، دستگاه تقطیر، کلیشه های قدیمی مورد استفاده در داروخانه ظروف مخصوص آزمایشگاهی، دستگاه پرس برای تهیه کاشه، دستگاه آلبومین متر، قالب قرص زنی، سرنگ شیشه ای مدرج، آتش گردان، چراغ الکلی، ساکشن دستی، ظروف دو جداره برای حرارت غیرمستقیم، قالب شیاف و قرص اشاره کرد.
اطلاعات کلی
آدرس موزه علوم پزشکی: خیابان کارگر شمالی، خیابان شانزدهم، ورودی درب شماره پردیس شمالی دانشگاه تهران
تلفن موزه علوم پزشکی: ۸۸۶۳۲۸۵۷
ساعت کار موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران: شنبه تا چهارشنبه ۸ صبح لغایت ۱۵
